Powołanie i mianowanie to szczególne formy nawiązania stosunku pracy, które różnią się od typowej umowy o pracę. Art. 68 Kodeksu pracy reguluje te nietypowe podstawy zatrudnienia, określając ich specyfikę i zastosowanie. Choć mniej powszechne niż umowa o pracę, są one istotne w określonych sektorach i dla wybranych stanowisk.
Czym są powołanie i mianowanie jako formy zatrudnienia?
Kodeks pracy w art. 68 wyróżnia kilka podstaw nawiązania stosunku pracy, wśród których znajdują się powołanie i mianowanie. Te szczególne formy zatrudnienia stanowią alternatywę dla standardowej umowy o pracę i mają zastosowanie w konkretnych przypadkach przewidzianych przepisami prawa.
Art. 68 § 1 Kodeksu pracy stanowi: „Stosunek pracy nawiązuje się na podstawie powołania w przypadkach określonych w odrębnych przepisach.”
Powołanie to jednostronna czynność prawna, w wyniku której dochodzi do nawiązania stosunku pracy. Charakteryzuje się tym, że pracownik zostaje powołany na określone stanowisko przez uprawniony organ, bez konieczności zawierania klasycznej umowy między stronami.
Mianowanie natomiast jest formą zatrudnienia charakterystyczną głównie dla służb mundurowych i administracji publicznej. Polega na wydaniu aktu mianowania przez odpowiedni organ, co skutkuje powstaniem stosunku pracy o szczególnym charakterze, często związanym ze służbą państwu.
Obie te formy różnią się od typowej umowy o pracę przede wszystkim sposobem nawiązania stosunku pracy, zakresem stabilizacji zatrudnienia oraz szczególnymi prawami i obowiązkami pracownika.
Powołanie jako podstawa stosunku pracy
Stosunek pracy na podstawie powołania dotyczy przede wszystkim osób zajmujących kierownicze stanowiska. To przepisy odrębne, a nie sam Kodeks pracy, wskazują konkretne przypadki, w których ta forma zatrudnienia znajduje zastosowanie.
Najważniejsze cechy stosunku pracy z powołania to:
- Nawiązanie stosunku pracy następuje w wyniku jednostronnego aktu powołania, bez konieczności zgody pracownika (choć w praktyce akceptacja stanowiska jest oczywista)
- Odwołanie pracownika może nastąpić w każdym czasie, co znacząco zmniejsza stabilność zatrudnienia
- Okres wypowiedzenia wynosi 3 miesiące i kończy się ostatniego dnia miesiąca
- Możliwe jest skrócenie okresu wypowiedzenia za porozumieniem stron
Powołanie stosuje się najczęściej wobec:
- Członków zarządów spółek państwowych i komunalnych
- Kierowników jednostek organizacyjnych
- Zastępców kierowników
- Głównych księgowych
- Dyrektorów i ich zastępców w administracji publicznej
Zgodnie z art. 70 § 1 Kodeksu pracy, pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być w każdym czasie odwołany ze stanowiska przez organ, który go powołał.
Warto podkreślić, że odwołanie ze stanowiska nie zawsze oznacza rozwiązanie stosunku pracy. W niektórych przypadkach pracodawca może zaproponować pracownikowi inne warunki pracy i płacy, a jeśli pracownik je przyjmie, stosunek pracy będzie kontynuowany na nowych zasadach.
Mianowanie i jego specyfika
Mianowanie to forma zatrudnienia charakterystyczna dla służb publicznych, zapewniająca szczególną stabilność zatrudnienia w zamian za lojalność i dyspozycyjność pracownika. Jest stosowana głównie w:
- Służbie cywilnej
- Policji i innych służbach mundurowych
- Sądownictwie
- Szkolnictwie wyższym i nauce
- Administracji państwowej
- Dyplomacji
Akt mianowania wydawany jest przez uprawniony organ i stanowi podstawę nawiązania stosunku pracy. Osoba mianowana zyskuje szczególny status prawny, który wiąże się zarówno z przywilejami, jak i dodatkowymi obowiązkami wobec państwa i społeczeństwa.
Główne cechy stosunku pracy na podstawie mianowania:
- Zwiększona stabilność zatrudnienia – ochrona przed arbitralnym zwolnieniem
- Ściśle określone i ograniczone możliwości rozwiązania stosunku pracy
- Szczególne prawa pracownika (np. dodatki do wynagrodzenia, dłuższy urlop)
- Dodatkowe obowiązki (np. dyspozycyjność, lojalność, apolityczność)
- Powiązanie z systemem awansu zawodowego i stopni służbowych
- Podleganie odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenie obowiązków
Mianowanie często wiąże się z wymogiem złożenia ślubowania lub przysięgi, co podkreśla szczególny charakter tej formy zatrudnienia i zobowiązań pracownika wobec państwa. Ten uroczysty akt symbolizuje przyjęcie na siebie nie tylko obowiązków zawodowych, ale także służby publicznej.
Różnice między powołaniem a mianowaniem
Choć obie formy zatrudnienia są szczególnymi podstawami nawiązania stosunku pracy, istnieją między nimi istotne różnice:
1. Stabilność zatrudnienia – mianowanie zapewnia znacznie większą ochronę przed zwolnieniem niż powołanie. Pracownik mianowany może być zwolniony tylko w ściśle określonych przypadkach, podczas gdy pracownik powołany może zostać odwołany praktycznie w każdej chwili.
2. Zakres stosowania – powołanie dotyczy głównie stanowisk kierowniczych i zarządczych, podczas gdy mianowanie jest charakterystyczne dla służb publicznych i stanowisk związanych z wykonywaniem władzy państwowej.
3. Sposób rozwiązania stosunku pracy – pracownik powołany może być odwołany w każdym czasie, często bez konieczności podawania przyczyny, natomiast rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem mianowanym podlega ściśle określonym rygorom i może nastąpić tylko z przyczyn wskazanych w przepisach.
4. Odpowiedzialność – pracownicy mianowani często podlegają dodatkowej odpowiedzialności dyscyplinarnej, która nie występuje w przypadku pracowników powołanych. Ta odpowiedzialność może skutkować sankcjami od upomnienia po wydalenie ze służby.
5. Czas trwania – mianowanie zazwyczaj wiąże się z zatrudnieniem na czas nieokreślony, podczas gdy powołanie może być ograniczone czasowo (np. kadencyjność stanowiska).
Praktyczne aspekty zatrudnienia na podstawie powołania i mianowania
Osoby zatrudnione na podstawie powołania lub mianowania powinny być świadome specyfiki swojej sytuacji prawnej, która różni się znacząco od standardowej umowy o pracę:
1. Ochrona przed zwolnieniem – pracownicy mianowani korzystają z szerszej ochrony, podczas gdy osoby powołane mogą być odwołane w dowolnym momencie. Ta różnica ma kluczowe znaczenie dla poczucia stabilności zawodowej i planowania kariery.
2. Wynagrodzenie – często wiąże się z dodatkowymi składnikami płacy, takimi jak dodatki funkcyjne, służbowe czy za wysługę lat. System wynagrodzeń jest zazwyczaj bardziej sformalizowany i powiązany z zajmowanym stanowiskiem lub stopniem służbowym.
3. Czas pracy – szczególnie w przypadku stanowisk kierowniczych i służb mundurowych, może nie podlegać standardowym normom czasu pracy. Od pracowników często wymaga się pełnej dyspozycyjności, co oznacza gotowość do pracy poza normalnymi godzinami.
4. Odpowiedzialność – zwiększona odpowiedzialność za podejmowane decyzje, zwłaszcza na stanowiskach kierowniczych lub związanych z wykonywaniem władzy publicznej. Błędne decyzje mogą mieć poważne konsekwencje nie tylko dla samego pracownika, ale także dla interesu publicznego.
5. Dodatkowe obowiązki – często występują dodatkowe ograniczenia, np. zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej, obowiązek składania oświadczeń majątkowych, zachowanie tajemnicy służbowej czy wymóg apolityczności. Te obowiązki wykraczają poza standardowe wymogi stawiane pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę.
Zarówno powołanie, jak i mianowanie stanowią istotne formy zatrudnienia w polskim systemie prawnym, oferując alternatywę dla standardowej umowy o pracę w określonych sektorach i na wybranych stanowiskach. Ich specyfika prawna wymaga jednak dobrej znajomości przepisów zarówno przez pracodawców, jak i pracowników, aby uniknąć nieporozumień i właściwie korzystać z praw oraz wypełniać obowiązki wynikające z tych szczególnych stosunków pracy.